De Sturmey

Het moest er van komen, Spokes Etc. gaat naar zijn essentie, geen gezever over Iwo Jiba of meisjes maar de echte vettige pollen. Ik heb hier zelfs speciaal voor dit bericht de categorie ‘tech’ gestart. Het is menens dus, deze keer.

Ongeveer een jaar geleden kwam de moeder van mijn vriendin op bezoek, en voor mij had ze het achterwiel van een fiets mee, met de vraag of ik het eens wou nakijken. Het wiel kwam van de fiets waarmee haar jongste zoon, die student is, regelmatig reed. Het was er aan te zien, onder het studenten-motto, als het niet meer werkt, gewoon verder doen, was het professioneel de vernieling in geholpen. En omdat er aan een Sturmey Archer 3versnellingsnaaf maar weinig te programmeren valt, kreeg hij het zelf niet in orde.

Ik heb geprobeerd het te vergeten, ik heb het genegeerd, en als er driekoningenzangers waren gepasseerd, dan had ik het waarschijnlijk meegegeven (“Hier, een velowiel, voor den Here Jezus”) maar helaas, vorig weekend kon ik er echt niet meer onderuit.

De renovatie van een Sturmey Archer 3versnellingsnaaf dus:

Benodigdheden:

1. een goed humeur
2. luide muziek
3. een hamer
4. een (botte) beitel (of alternatief, kan bijvoorbeeld ook een oude trapas zijn, iets langwerpig uit hard staal, waar je op kunt slaan met een hamer)
5. een pijp
6. tabak
7. een stoemperke voor de pijp
8. lucifers
9. 2 fijne platte schroevendraaiers
10. bankschroef (moet niet echt, maar het helpt)
11. een bevallige assistente, vooral om foto’s te maken en rond te huppelen (die ik moest ontberen)
12. olie
13. vet
14. vodden
15. steeksleutels 15, 16, 17
16. ten minste 1 assleutel (zo’n platte steeksleutel met verschillende maten)
17. Een buik, of toch een buikje van toch wel een beetje volume, gekleed in iets dat toch wel een beetje vuil mag worden

Beginnen bij het begin, bij de essentie, bij de pijp.

Als je hieraan begint ben je niet meer helemaal mee, die sturmey heeft zijn beste tijd gehad. De L&m hebben allemaal een derailleur, de Cohiba’s een Rohloff en de cocaïnesnuivers een fixie. De sturmey is hopeloos verouderd maar wel betaalbaar, makkelijk in onderhoud en betrouwbaar.

Ook economisch is het niet zo interessant, een beetje fietsenmaker verdient veel meer in een kwartier door dit wiel te vervangen dan door zich een half uur bezig te houden met deze revisie. Dit is het werk van een ouderwetse vakman, een fietsenmaker met een pijp …

Ironisch genoeg heb ik hier gekozen voor MacBaren Mixture Modern in een Ropp pijp model six (een billiard) uit bruyere (struikheidewortel). Als je je pijp tussen 2 ringsleutels legt blijft ze rechtop staan.

Om te beginnen steek je je pijp nog eens aan en steek je de as van je wiel, aan de tegenoverliggende kant van het tandwiel, met de platte kant van de as tussen de bankschroef (zodat je de schroefdraad niet kan beschadigen).

Als je geen bankschroef hebt, wordt het lastiger, maar lastig gaat ook.

Draai allereerst dat kettinkje er maar uit, dan kan je het ineens al niet meer beschadigen, en als je het er in laat steken, dan krijg je die naaf nooit volledig uit elkaar. Dat ketinkje heeft een gewone rechtse schroefdraad. In dit geval is het trouwens kapot, dat kan ik dan ineens vervangen.

Om het tandwiel (kamwiel, kettingwiel, …) te verwijderen zal je het waarschijnlijk eerst eens moeten schoonmaken, want de kans dat je studentikoze schoonbroer dat gedaan heeft is heel erg klein. Na het schoonmaken zal je merken dat het tandwiel op zijn plaats gehouden wordt door een verende ring, die in een groef valt. Rondom die groef zijn er 3 uitsparingen. Probeer langst die uitsparingen een platte schroevendraaier achter die veer te steken en deze een beetje op te lichten. Zo kan je een langst de buitenkant nu een tweede schroevendraaier onder die veer steken, om ze er daarna af te wippen. Met 1 schroevendraaier gaat het ook, als je met je ander hand foto’s moet maken.

Als je deze ring verwijderd hebt, dan kan je het tandwiel er gewoon afnemen, onthoud wel de plaats van eventuele rondellen, en hoe het tandwiel geplaatst is (gewoon of andersom, beter kan ik het niet uitleggen), dit bepaald de kettinglijn en is dus van belang. Als er nog nooit iemand voor jou aan geklooit heeft, dan kan je alles achteraf terugsteken zoals het zat, en dan zou het in orde moeten zijn. Dit tandwiel is trouwens versleten en wordt vervangen. De slijtage blijkt uit de beginnende ‘haaienvin-vorm’ van de tanden, de tanden zijn ook dunner dan ze zouden moeten zijn.

Ook de beschermkap achter het tandwiel kan je er nu gewoon afhalen.

De volgende stap is de contermoer (contramoer, maar aangezien ik fietsenmaken grotendeels van mijn vader geleerd heb, worden hier de juiste, Antwerpse termen gebruikt) op de as losmaken. Sturmey Archer maakt voor zijn contermoeren gebruik van een handig maar ook onhandig systeem waarbij er een soort rondel gebruikt wordt dat de onderste moer op zijn plaats houdt. Hierdoor kan je de moer, als de as geklemd is in een bankschroef, heel eenvoudig gewoon, zij het met wat kracht, losschroeven.

Daarna verwijder je de handige/ onhandige rondel en dan schroef je de onderliggende vierkante moer met een platte sleutel enkele draaien los, zodat je de moer ongeveer een millimeter omhoog hebt gedraaid. Omdat deze moer vierkant is kan je natuurlijk hiervoor geen ringsleutel gebruiken. Ik heb soms, uit tijdsgebrek de neiging om deze moer ook meteen te verwijderen, maar ze houd heel het wiel wat stabieler voor de volgende stap dus het loont wel de moeite, zeker voor je eerste keer, om dit stap voor stap te doen.

Enkele onderdelen die je nu al los hebt gemaakt

De volgende stap is het losmaken van het deel dat eigenlijk quasi de volledige rechterkant van het naafhuis is. Je ziet op de bovenstaande foto de ring net binnen de gaten van de spaken, dat is ‘em. Je ziet ook een inkeping in die ring, die is belangrijk, aan de tegenovergestelde kant van die ring zit er nog één, onzichtbaar op die foto. Deze ring is in het naafhuis geschroefd, de makkelijkste manier om die los te krijgen is om je botte beitel in die inkeping te zetten, er met je dikke buik voor te zorgen dat het wiel niet kan draaien en dan met een hamer op die bijtel de ring los te slaan. Dat betekend dus slaan in de richting van de schroefdraad en dus niet zomaar wat. Het is ook aangewezen om het wiel regelmatig een halve slag te draaien en dus je beitel af en toe in de andere inkeping te zetten. Als je deze ring zo ver hebt losgemaakt dat hij de moer daarboven terug raakt, dan kan je deze moer terug enkele slagen verder losdraaien, waarna je de ring daaronder verder losslaat. Als je de indruk hebt dat je deze ring met de hand verder kan losdraaien, dan mag je de moer helemaal weghalen en de ring daarna ook meteen volledig losdraaien.

Als je alles los hebt, verwijder je de conus die bovenop de ring zit. In die conus zit ook een ring met kogellagers. Boven die kogellagers zit een ringetje geklemd, dat je er met een platte schroevendraaier kan uitlichten. Zo kan je de kogellagers er uithalen en schoonmaken of vervangen (als je er nieuwe kan vinden is het interessant om deze meteen te vervangen, voor kogellagers geld meestal, als je ze toch los hebt, kan je ze evengoed meteen vernieuwen, ze zouden niet veel mogen kosten) en smeren. Je hebt nu al zoveel werk gedaan, ik raad aan om alle lagers ook meteen schoon te maken en te smeren, zo zal je naaf langer meegaan en soepeler lopen.

Uiteraard is het logischer om dit te doen nadat je alles eerst hebt gedemonteerd en schoongemaakt. Zo heb ik het ook gedaan, maar nu weten jullie tenminste over welk onderdeel ik het heb, trouwens, ik had dit nu immers al geschreven, en ik ga het niet verplaatsen.

Het vuil dat je trouwens aan de buitenkant van deze naaf zit, bestaat bij een gewone fiets uit straatvuil (tof woord), zijnde zand, stof gemengd met vet/olie van de ketting. Aangezien deze fiets vooral door een student bereden werd gaat het hier waarschijnlijk eerder over braaksel, urine, velletjes-die-van-je-lijf-vallen-door-schurft, looksaus, gesmolten mozzarella, bacteriën en choco.

Die rechterkant van het naafhuis, geen idee hou al die onderdelen noemen trouwens ,daar grijpt langst de binnenkant een palling in. Ook van die term ben ik niet zeker, een palling is een term uit de horlogerie, maar het principe is het zelfde. Het is een mechanisme dat er voor zorg dat een wiel/ onderdeel maar naar één kant kan draaien (en dus vrijloopt) terwijl je er in de andere richting kracht op uit kan oefenen. Je ziet dan ook, als je het onderdeel omdraait, langst de binnenkant heel duidelijk de structuur waar de pallen invallen.

Aan de andere kant zitten ook kogellagers, zoals je hierboven kan zien, die schoongemaakt en ingevet dienen te worden.

Het onderdeel met de pallen (pallen zijn die twee flapperende dingetjes die er uit steken) kan je nu wegnemen. In dit onderdeel grijpen aan de binnenkant de planetaire wielen in, de binnenkant is dan ook van een vertanding voorzien. (Versnellingsnaven werken met een planetair stelsel, dat wil zeggen dat er tandwielen, in een kooi, draaien rond een centraal tandwiel dat vast zit op de as. Die tandwielen grijpen langst de buitenkant dan ook weer in, in de binnenkant van dit onderdeel. Bij het veranderen van een versnelling laat je de kracht van de ketting ingrijpen in ofwel het naafhuis, de buitenkant van de naaf dus, ofwel op de planetaire kooi, ofwel op nog iets anders, ik weet dat niet meer zo goed, dit zorgt voor een verandering in aandrijfverhoudingen. als de kracht rechtstreeks inwerkt op het naafhuis krijg je in ieder geval eenvoudig een overbrengingsverhouding 1/1)

De assen van de pallen kan je verwijderen, maar de veertjes achter de pallen zijn nogal moeilijk terug te plaatsen, dat vereist een zekere handigheid. Je moet dan ook onthouden, of schetsen hoe de pallen gemonteerd zijn, want je kan ze op 4 manieren monteren en slechts één is juist. Toch is het aan te raden om het te proberen, zo kan je de assen, en de gaten waar die asjes invallen, op slijtage controleren. Als je dat echt niet ziet zitten, en de pallen hebben geen overdreven speling, dan kan je eventueel opteren om ze toch gewoon te laten zitten, zorg dan wel dat ze er niet uitvallen want ze zitten los. De veertjes van zo’n palling zijn klein, al vind ik dat al veel beter meevallen sinds ik voor horlogemaker studeer. Ze hebben ongeveer de grote, dikte en vorm van een schaamhaar en bij een studentenfiets ruiken ze ook zo.

Ik herinner me nog dat mijn vader me als puber eens met zo’n gebroken veertje naar de fietsenmaker stuurde voor een vervangexemplaar. Je moet dat dan daar aan de toonbank allereerst terugvinden in je portefeuille om het dan schaamtevol op de toonbank te leggen, verwachtend om heel vreemd aangekeken te worden. Deze fietsenmaker trok echter het dichtstbijzijnde schuifje open en nam er daar een nieuw exemplaar uit. Ik weer 8 frank armer.

Dan haal je de veer weg die rond de as zit, aan het einde van die veer zit een plastic, teflonachtig hulsje (rood of zwart), dat is belangrijk, zorg dat je dat zeker terug monteert. Ik vermoed dat er vreemde dingen kunnen gebeuren als je dat vergeet. De veer dient trouwens om het kettinkje terug naar binnen te trekken als je opschakelt.

Het volgende onderdeel om weg te halen is een huls die rond de as zit, deze huls heeft 2 inkepingen. Waar die inkepingen zaten zie je nu een klein staafje, dat dwars door de as zit. duw dat met een schroevendraaier helemaal door de as, dan kan je daarna de rest van de onderdelen ook wegnemen. In dit asje zit in het midden een gaatje met een schroefdraad. Hierin wordt het kettinkje geschroefd. Als je het kettinkje dus niet meer kan monteren dan is deze schroefdraad vaak uitgesleten en dan moet je dit asje vervangen.

Nu kan dat kruisvormige stuk er ook uit, waarschijnlijk komt de huls die er in/onder zit dan ook ineens mee, haal die er even uit, dat maakt het schoonmaken makkelijker. Die huls kan je wel terug verkeerd monteren, als je die voor het kruis monteert (dus als je eerst dat kruis terug over de as schuift en dan pas de huls) dan werken je versnellingen niet en dan gebeuren er rare dingen.

Daarna kan eindelijk de planetaire kooi er uit, die heeft dan ook nog een pallingsysteem aan de andere kant, dat je op de zelfde manier behandeld als die andere palling. De asjes van de planetaire wielen kan je best sowieso verwijderen, die zijn niet zo moeilijk om terug te plaatsen en de krachten die er op inwerken zijn redelijk groot dus je moet ze controleren op slijtage.

Als je nu het wiel even omdraait, dan kan je aan de andere kant het beschermplaatje van de lager aan die kant verwijderen met een platte schroevendraaier en de kogellagerring er uithalen. Deze kogellagerring was in dit geval in een verschrikkelijke staat en wordt vervangen. Als de lagerring verwijderd is kan je de as, met het centrale randwiel ook verwijderen. De kogellagerring blift dan wel zitten tussen het centrale tandwiel en de linkse conus, dus om die ring te vervangen moet je die (geconterde) conus ook verwijderen. Als de lagerring en de conus nog in goede staat zijn kan je ze eenvoudigweg schoonmaken en invetten zonder de conus te verwijderen.

Nu kan alles goed schoongemaakt en nagekeken worden. Let zeker op de staat van de lagers en de conussen en cups waarmee die lagers in contact komen. Deze zijn meestal oppervlakte gehard, dus als het staal een bepaalde diepte is ingesleten ontstaan er putjes, omdat het staal dan ineens zachter wordt en sneller slijt. ook de tandwielen en de assen daarvan zijn nogal gevoelig aan sleet. In dit geval heb ik heel wat onderdelen vervangen.

Als alles goed schoon is kan je alle lagers monteren en smeren met vet, waarna je de beschermkapjes terug monteert (erin slaat met een hamer). Ik doe daarvoor altijd eerst een laag vet in de cup waarna ik de lagers in het vet steek (dan blijven ze plakken). Als alle lagers in de cup zijn doe ik nog een extra laag vet over de lagers, zodat ze zeker op hun plaats blijven zitten als ik het stuk daarna bijvoorbeeld omdraai voor de beschermkapjes gemonteerd zijn.

Alle andere onderdelen worden met olie gesmeerd. De pallingen mogen zeker niet in aanraking komen met vet en worden maar van een dun laagje olie voorzien, vet of oude olie zou de pallingen kunnen dichtplakken waardoor ze in de gesloten positie kunnen blijven staan. Ook het oppervlak van de pallen krijgt een druppeltje olie

Monteer ook alvast de assen van de planeetwielen en de pallingen, geef die assen ook een beetje olie. Zo kan je achteraf de grote delen eenvoudig monteren. Als je de linkse conus niet losgemaakt hebt kan je na het schoonmaken en smeren de linkse lagers terug, samen met de as door het linkse gat van het naafhuis steken en dan het beschermkapje van die linkse lager vast slaan. Als je die conus wel losgemaakt hebt zal je die conus terug op min of meer de zelfde plaats moeten monteren zodat het centrale wiel op die as juist kan ingrijpen met de planeetwielen.

Nu heb je dan een naafhuis waarin de as terug is vastgemaakt. Je kan die as dan terug met zijn platte kant in een bankschroef klemmen om de rest daarna weer makkelijk te monteren. allereerst de planetaire kooi dus. Daarbij moet je bij het monteren opletten dat de assen van de pallen of de wielen er niet uitvallen. je kan de kooi best zo (in tegengestelde richting) draaien dat de palling op zijn plaats valt.

Steek het hulsje terug in het kruisvormige stuk en schuif het geheel over de as. De armen van het kruis komen tussen de assen van de planetaire wielen. Het kleine-asje-met-het-gat-met-schroefdraad komt door het gat in de huls en door de gleuf in de as van het wiel geduwd. De afgefreesde vlakken van het asje dienen naar boven te wijzen en het asje moet mooi gecentreerd liggen. Hierover wordt dan de huls met de 2 uitgefreesde vlakjes geschoven, om het asje op zijn plaats te houden. Als je nu het kettinkje door de as steekt, dan zou je het moeten kunnen vastschroeven. als je aan het ketinkje trekt zou het krijs naar boven moeten komen. Haal het kettinkje er daarna maar weer uit.

Daarna mag de veer met het plastiekje terug over de as geschoven worden. Op het plastiekje mag ook een beetje olie, dan glijdt het beter.

Dat onderdeel met die twee pallen, waar de planetaire wielen in komen te lopen kan je nu monteren, het kan wat gewiegel nodig hebben om het over de planetaire wielen te laten schuiven. De rechterkant van het naafhuis kan nu, met het nodige gehamer, ook terug gemonteerd worden.

Daarna de grote conus, waarna je er de kleine conus bovenop schroeft. die moet zo afgesteld zijn dat het wiel vlot loopt maar geen zijdelingse speling heeft. als je dat beruikt hebt schuif je de vreemde-rechthoekige-rondel-met-aan-twee-kanten-een-vouw over de as zodat de conus niet meer kan draaien, en je fixeert die rondel met een platte moer die je stevig vastdraait. Hierdoor kan je as iets te strak komen te staan, waardoor het wiel niet meer soepel draait. In dat geval maak je de moer terug los en draai je de conus één of enkele kwartslagen en dan zet je die opnieuw vast, tot het goed is.

Dan is het wiel klaar.

Simpel …